Zgodnie z założeniami zawartymi we wstępie „Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów”, nadrzędnym celem pracy edukacyjnej nauczyciela jest dążenie do wszechstronnego rozwoju ucznia, a więc realizacja zadań w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i pracy wychowawczej, które wzajemnie się uzupełniają. Poza tym nauczyciele, mając na uwadze rozwój osobowy ucznia, powinni współdziałać na rzecz tworzenia w świadomości uczniów zintegrowanego systemu wiedzy, umiejętności i postaw.

Istotną rolę w procesie integracji wiedzy, umiejętności i postaw przypisano ścieżkom edukacyjnym, które zostały wprowadzone w II i III etapie edukacyjnym. Z „Podstawy programowej” wynika następująca definicja ścieżki edukacyjnej: „ (…) przez pojęcie ścieżki edukacyjnej rozumiemy zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć ()”.

Za uwzględnienie problematyki ścieżek edukacyjnych w szkolnym zestawie programów nauczania jest odpowiedzialny dyrektor szkoły. Natomiast za realizację ścieżek edukacyjnych odpowiedzialni są nauczyciele wszystkich przedmiotów, którzy do własnego programu włączają odpowiednio treści danej ścieżki. Uzupełniają one wiele dziedzin wiedzy o nową tematykę, aktualną dla współczesnych czasów, a która nie znajdowała dotychczas w pełni miejsca w tematyce szkolnej.

„Edukacja czytelnicza i medialna” to program kształcenia dzieci i młodzieży w zakresie umiejętności wykorzystywania wszelkich przekazów, w postaci różnego typu dokumentów, opublikowanych na nośnikach zarówno tradycyjnych jak i tych najnowocześniejszych. Został on wprowadzony w polskich szkołach wraz z ostatnią reformą szkolnictwa (1 września 1999), począwszy od IV klasy szkoły podstawowej, czyli od drugiego etapu kształcenia- kształcenia blokowego do ukończenia liceum.

Szkoła podstawowa w sześcioletnim programie nauczania pierwsze trzy lata przeznacza na „nauczanie zintegrowane”. System nauczania na tym etapie zakłada elastyczność prowadzonego przez nauczyciela toku nauczania oraz skierowanie przez niego szczególnej uwagi na osobę ucznia i sposób, w jaki dziecko odbiera przekazywane treści. Wszystkie zajęcia dydaktyczne są nasycone treściami wychowawczymi, mają one szeroki wymiar praktyczny, są prowadzone najczęściej tylko przez nauczyciela wychowawcę, bez dzwonków i podziału na przedmioty szkolne.

Te założenia nie pozwalają na prowadzenie tradycyjnych lekcji bibliotecznych w klasach I-III. Nie wykluczają jednak możliwości poznania przez uczniów szkolnej biblioteki, jej zbiorów, warsztatu informacyjnego oraz zasad korzystania z wypożyczalni. Może się to odbywać w formie uroczystości pasowania na czytelnika, wycieczki do szkolnej biblioteki, podczas której dzieci poznają najważniejsze informacje o książce: jej twórcach, budowie, rodzajach, sposobach korzystania z niej. Zajęcia w klasach I-III powinien współprowadzić wychowawca, odnotowując je w swoim dzienniku. Bibliotekarz zaś pracując zgodnie z planem pracy biblioteki szkolnej oraz harmonogramem pracy pedagogicznej, zapisuje takie zajęcia jako formę reklamy biblioteki, jej zbiorów oraz czytelnictwa wśród najmłodszych uczniów.

Zadaniem całej szkoły jest bowiem nauczanie odróżniania świata fikcji, ukazanego w baśniach, legendach, filmach, grach telewizyjnych i komputerowych, od świata realnego. Należy to czynić już od pierwszego etapu edukacyjnego. Ważnym elementem planu pracy szkoły jest także przygotowanie ucznia jako użytkownika informacji. Takich zadań bez szkolnej biblioteki i nauczyciela bibliotekarza zrealizować się nie da.

Kolejne trzy lata w sześcioletnim programie nauczania, tj. klasy IV, V i VI zaprogramowane zostały jako „nauczanie blokowe”- wyodrębniające przedmioty dając równocześnie możliwość łączenia ich w bloki przedmiotowe, tak by wiedza nabywana w szkole nie była zbyt „pokawałkowana”. Od tego etapu kształcenia jest przewidziana nauka umiejętności przewidzianych programem ścieżki międzyprzedmiotowej „Edukacja czytelnicza i medialna”. Główne cele tej ścieżki to:

- przygotowanie do samodzielnego poszukiwania oraz odbioru potrzebnych informacji i materiałów z różnych źródeł, do świadomego i odpowiedzialnego korzystania ze środków masowej komunikacji;

- kształtowanie postawy szacunku dla polskiego dziedzictwa kulturowego w związku z globalizacją kultury masowej;

- kształtowanie nawyków kulturalnego obcowania z książką i przekazami na innych nośnikach.

Szkoła podstawowa powinna wprowadzać ucznia w zróżnicowany świat przekazu medialnego, w zrozumienie języka mediów; przygotować do odróżniania fikcji i rzeczywistości w komunikatach medialnych oraz do samodzielnego posługiwania się narzędziami medialnymi, np. poprzez własną twórczość zainspirowaną wydarzeniami z życia osobistego i społecznego. 

 Podstawa programowa pozostawia nauczycielom i dyrektorom dużą swobodę w tworzeniu planów dydaktycznych. Jest to zjawisko pożądane, gdyż mobilizuje nauczycieli do twórczej pracy. Nauczyciel bibliotekarz nie jest w stanie sam realizować treści ścieżki, głównie z powodu braku czasu oraz bogactwa treści ścieżki.

Najkorzystniejszym sposobem wprowadzenia zagadnień Edukacji czytelniczej i medialnej jest model wieloprzedmiotowy. Polega on na współpracy trzech lub czterech nauczycieli, którzy wspólnie przygotowują i konsekwentnie realizują  w ciągu trzech lat plan dydaktyczny ścieżki.

W niektórych placówkach oświatowych na realizację ścieżek międzyprzedmiotowych przeznacza się jedną lekcję tygodniowo- z godzin do dyspozycji dyrektora szkoły. W tym modelu zwanym cyklicznym na zadania wynikające z wprowadzenia wybranej ścieżki uczniowie i nauczyciele mają około 2-3 miesięcy w roku szkolnym.

Kolejny sposób zaplanowania zajęć z Edukacji czytelniczej i medialnej to model modułowy. Zajęcia są realizowane w formie modułów lub zupełnie odrębnych przedmiotów. Możliwe jest to w przypadku istnienia w szkole nowoczesnej bazy i przeszkolnej kadry.

Panuje przekonanie, że Edukacją czytelniczą i medialną powinni zająć się humaniści, najlepiej nauczyciele języka polskiego. Jednak humaniści muszą współpracować z nauczycielami innych przedmiotów. Należy pamiętać, że w niektóre zagadnienia może i powinien wprowadzać uczniów pracownik szkolnej biblioteki. Wnikliwa analiza osiągnięć uczniów opisanych w Podstawie programowej uzmysławia, że współrealizatorami tej edukacji powinni być niemal wszyscy nauczyciele danej szkoły. Nawet nauczyciel wychowania fizycznego czy techniki może zaproponować uczniom zgromadzenie bibliografii na temat wybitnych sportowców lub np. historii radia.

Wbrew pozorom procedura tworzenia planu dydaktycznego ścieżek edukacyjnych nie jest trudna. Na początku nauczyciele pracujący w danej szkole powinni wybrać realny dla siebie model realizacji ścieżek. Aby model ten był efektywny, powinien uwzględniać warunki środowiskowe, kadrowe i bazę szkoły. Warto przeprowadzić więc diagnozę zasobów szkoły w postaci mapy sprzymierzeńców szkoły.

Kolejnym krokiem przy tworzeniu planu dydaktycznego ścieżki jest analiza Podstawy programowej z Edukacją czytelniczą i medialną. Należy zapoznać się z celami edukacyjnymi i zadaniami szkoły, a także rozpisać treści zawarte w Podstawie na okres trzech lat. Należy przy tym pamiętać, że niektóre treści są bardzo obszerne (np. pkt 1 i 3), dlatego rozpisując je należy uszczegółowić dane zagadnienie. Jednocześnie trzeba sobie uzmysłowić, że jeden punkt treści nie jest równoznaczny z jednostką lekcyjną. Każdy z nich może być przeprowadzony jako:

● ogniwo lekcyjne,

● praca domowa,

● wycieczka edukacyjna,

● odrębna jednostka lekcyjna,

● kilkugodzinny blok zajęć,

● projekt i in.

Po dokonaniu analizy treści, powinno się przyporządkować poszczególne zagadnienia wybranym nauczycielom, czyli stworzyć tzw. „siatkę wykonawczą” treści edukacji czytelniczej w klasach IV-VI szkoły podstawowej. Wielokrotnie hasła ścieżki czytelniczej i medialnej pokrywają się ze sformułowaniami zawartymi w przyjętych oraz realizowanych przez nauczycieli programach.

Kolejnym etapem pracy zespołu pracującego nad realizacją ścieżki jest tworzenie szczegółowych planów dydaktycznych na okres trzyletni i roczny.

Aby realizacja treści z Podstawy programowej była możliwa, nauczyciele powinni ze sobą współpracować, a przede wszystkim w dyskusji podzielić się zadaniami.

W dotychczas wydanych, zatwierdzonych przez MEN, programach nauczania edukacji czytelniczej i medialnej, poradnikach dla nauczycieli oraz licznych artykułach prasowych i książkach na temat roli środków masowego przekazu, dostrzec można pewne schematy myślenia. Treści zawarte w wyżej wymienionych publikacjach mają charakter zbyt encyklopedyczny; nadmiernie optymistyczny w widzeniu znaczenia filmu, muzyki, prasy, itp. w życiu człowieka; skrajnie krytykujący wpływ mass mediów (TV, reklamy, gier komputerowych) na świadomość młodego człowieka. Powinniśmy tak pokierować edukacją czytelniczą i medialną uczniów, aby przygotować ich do świadomego korzystania z osiągnięć cywilizacji, krytycznego odbioru i tworzenia dóbr kultury. Korzystajmy ze zdobyczy techniki. Nie dajmy jednak sobą manipulować i nie pozwólmy, aby traktowano nas jak biernego konsumenta.

Bibliografia

1.   Andrzejewska J.: Bibliotekarstwo szkolne. Teoria praktyka. T.1,2. Warszawa 1996.

2.   Dziennik Ustaw nr 61, poz. 625: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego.

3.   Grodecka E., Sokołowska H.: Edukacja czytelnicza i medialna w szkole podstawowej i gimnazjum. Poradnik dla nauczycieli realizujących ścieżki międzyprzedmiotowe. Lublin 2000.

4.   Książka i biblioteka w środowisku edukacyjnym: praca zbiorowa pod red. E.B. Zybert. Warszawa 2002.  

5.   Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie programowej, I etap edukacyjny: kształcenie zintegrowane. Warszawa 1999 (Biblioteczka Reformy nr 7).

6.   Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie programowej, II etap edukacyjny: kształcenie blokowe. Warszawa 1999 (Biblioteczka Reformy nr

 

Opracowała: Jolanta Markuszewska