Twórczość plastyczna w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi

Od kilku już lat prowadzę nauczanie indywidualne dzieci o różnym stopniu niepełnosprawności ruchowej i intelektualnej. Istotną częścią mojej pracy z tą grupą uczniów były zawsze wszelkie działania twórcze: plastyczne i techniczne. Zajęcia tego typu są wartością nie tylko z uwagi na ich walor rewalidacyjny (usprawnianie manualne, ćwiczenie precyzji ruchów, koncentracji na zadaniu itp.), ważny jest przede wszystkim aspekt psychospołeczny, emocjonalny uczestnictwa w procesie twórczym.

Twórczość plastyczna wszystkich dzieci jest najpowszechniejszym zjawiskiem w ich spontanicznej działalności. Zajęcia plastyczne pełnią szczególną rolę w nauczaniu specjalnym bo dzięki nim dziecko gromadzi doświadczenia poznawcze i twórcze, wykorzystuje swoją ekspresję i percepcję otaczającego świata. W procesie tworzenia dziecko doznaje silnych emocji, wynikających z samego działania, jak również z możliwości wyrażania środkami plastycznymi własnych myśli i uczuć. Tworząc - dziecko przekazuje własne przeżycia, doświadczenia. Na zajęciach plastycznych dzieci mają szansę wyrażania własnych emocji i przeżyć. Czasami jest to jedyna, dostępna dzieciom niepełnosprawnym możliwość wypowiedzi. Nauczyciele inspirują tę działalność stwarzając uczniom możliwości poznawania i przeżywania różnych zjawisk i przedmiotów w trakcie wycieczek, kontaktów z naturą i sztuką, poprzez uczestniczenie w przedstawieniach, konkursach, wystawach itp. Bardzo często takie sytuacje edukacyjne kończą się właśnie tworzeniem pracy plastycznej, w której utrwalamy zaobserwowane szczegóły danego zjawiska, ćwiczymy pamięć, wyrażamy przeżyte emocje. Rola nauczyciela polega na organizowaniu uczniom możliwości indywidualnego wypowiadania się, tworzenia i swobodnego eksperymentowania w zakresie środków wyrazu plastycznego, bez ingerencji w proces tworzenia. Nauczyciel umożliwiając uczniowi realizację jego wizji plastycznej odwołuje się do jego pamięci i wyobraźni, pozwala mu dokonać syntezy swojej wiedzy i umiejętności. Dla dzieci o obniżonej sprawności umysłowej najważniejsze w tworzeniu jest zamanifestowanie własnego istnienia, zaspokojenie potrzeby wypowiedzenia się. Rolą nauczyciela jest w tym wypadku odpowiednie przygotowanie otoczenia, zabezpieczenie przed zabrudzeniem się uczniów, dostosowanie materiałów i narzędzi pracy do indywidualnych możliwości uczestników (pogrubianie pędzli, kredek przez stosowanie nakładek, użycie specjalnych nożyczek dla osób o obniżonej sprawności manualnej, stosowanie materiałów o odpowiedniej strukturze w przypadku nadwrażliwości itp.).

Posługiwanie się formą plastyczną jest jednocześnie najprostszą odmianą kontaktu ze światem, jest pierwszą informacją, tworzeniem świadomych znaków w porozumiewaniu się z ludźmi. Cele rewalidacyjne wszelkich zajęć opartych na przetwarzaniu różnorodnych materiałów są powszechnie znane. Uczeń malując, rysując, sklejając, lepiąc, wycinając, ćwiczy koordynację wzrokowo – ruchową, doskonali precyzje dłoni, ćwiczy mięśnie dłoni, uczy się utrzymywać uwagę, dąży do skończenia dzieła, kształtuje swoją uwagę. Dzieci nadpobudliwe uczą się wyciszać emocje, a apatyczne rozbudzają się, mają motywację do działania. Poprzez sztukę uczeń poznaje wartości kulturowe regionu, rozwija postawy patriotyczne, aktywizuje wrażliwość i wyobraźnię. Wszystkie zajęcia plastyczne mają ogromne znaczenie dla uwrażliwiania dłoni dziecka. Dłoń jest podstawowym narzędziem poznania świata. Uwrażliwianie dłoni i jej twórcze wykorzystanie bardzo poszerzają zdolności rozumienia świata przez dziecko. Bawiąc się, dziecko eksperymentuje i poznaje różne materiały oraz ich właściwości. Dobór technik, materiałów i narzędzi uwzględnia możliwości psychofizyczne dzieci oraz nabyte już umiejętności techniczne. Najlepsza sytuacja jest wtedy, gdy nauczyciel pozwala dzieciom na samodzielność, nie krępuje ich aktywności własnym instruktażem, wzorami do odtwarzania ani własnym poczuciem estetyki. Jest to jednak dalszy etap działalności twórczej, w grupie dzieci niepełnosprawnych nie zawsze osiągalny. Czasem ze względu na obiektywne trudności (związane z rodzajem niepełnosprawności) uczeń wymaga prowadzenia ręki, posługiwania się gotowymi elementami, szablonami, konturami, przez dłuższy czas, zanim zacznie podejmować w sposób świadomy samodzielną aktywność.

Twórczość plastyczna dzieci niepełnosprawnych intelektualnie powoduje redukowanie napięć emocjonalnych, daje im radość i satysfakcję, może również wpłynąć pozytywnie na dalsze funkcjonowanie i rozwój. Dzieci malują palcami, gąbkami, pędzlami, zwitkami tkanin i różnego rodzaju narzędziami, które mogą się do tego nadawać, na papierze różnej wielkości i fakturze, na drewnie, szkle i materiale, używają kredek, farb, węgla, kredy itp.

Bardzo zbliżone do zajęć plastycznych są zabawy z masami bezkształtnymi oraz tworzywami łatwo przekształcalnymi i sypkimi jak masa solna, glina, masa papierowa, piasek, ziarna fasoli, grochu, ryżu itp. Wszystkie dzieci są twórcze, lepią, kleją, malują, bazgrają, piszą i wycinają. Rodzaj twórczości zależy od możliwości dziecka. Różnych form twórczych zabaw dzieci jest bardzo wiele. Jak już nadmieniłam wcześniej celem zajęć plastycznych i technicznych w edukacji uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych jest przede wszystkim ułatwienie dziecku ekspresji, usprawnienie manualne, ćwiczenie koordynacji oka i ręki, ćwiczenia spostrzegawczości i uwagi.  Inną rolą, jest rola wychowawcza tych zajęć. Wiąże się ona z wdrażaniem do zachowania czystości, ładu i porządku, z kształtowaniem pożytecznych nawyków, uczeniem oszczędnego gospodarowania materiałami, a także zdobywaniem prostych umiejętności potrzebnych w życiu.

Plastyka jest ważnym elementem procesu rewalidacyjnego w pracy z osobami o obniżonej sprawności umysłowej i w istotny sposób wpływa na ich rozwój. W procesie twórczym angażują się wszystkie sfery psychiki takiej osoby, uczestniczą poszczególne receptory, aktywizują się procesy poznawcze, procesy emocjonalne oraz wolicjonalne. Zajęcia plastyczne mają duży wpływ na wszechstronny rozwój dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Sprawiają im dużo przyjemności, wywołują radość i wiele przeżyć estetycznych. Nie oznacza to jednak, że każda osoba niepełnosprawna intelektualnie będzie od razu niezwykle twórczym i pomysłowym artystą. Jak w całej populacji, tak i wśród niepełnosprawnych są osoby, w których drzemie ukryty talent ale i takie, którym twórczość przychodzić będzie niezwykle trudno. Ze strony nauczyciela ważne jest posiadanie odpowiedniej wiedzy o osobie, z którą pracuje, a także znajomość wielu różnorodnych technik plastyczno – technicznych, aby w sposób efektywny prowadzić ucznia niepełnosprawnego przez świat barw, kształtów, faktur, narzędzi i materiałów. Moje codzienne doświadczenie skłania mnie też do stwierdzenia, że  w większości przypadków praca z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie wymaga od prowadzących ogromnych pokładów cierpliwości i wsparcia emocjonalnego, które staram się mieć na co dzień w mojej pracy  z podopiecznymi. Zawsze dostrzegam wszystkie przejawy aktywności i zaangażowania moich uczniów i jest to dla mnie większa wartość niż efekt końcowy działalności plastycznej.

Poniżej przedstawiam przykłady tegorocznych prac powstałych pod moim kierunkiem na zajęciach nauczania indywidualnego i rewalidacji indywidualnej:

 Kliknij zdjęcie, aby powiększyć widok.

Bibliografia

Ber A. Zajęcia plastyczno – techniczne w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi//www.szkolnictwo.pl

Jendrzejewska Ł. Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej poprzez działania artystyczne //www.profesor.pl/publikacja3968

Pilecki J. red. Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002

Piszczek M. Terapia zabawą. Terapia przez sztukę, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej MEN, Warszawa 1997.

Wojciechowski A. (1985) Twórczość w życiu ludzi upośledzonych, Szkoła Specjalna nr 2.

opracowała: Katarzyna Rodzik

w gór/up

redaguje Rafał Pastwa  © 2013